ADHD

Konsensus naukowy dotyczący ADHD

208 wniosków popartych badaniami

We wrześniu 2021 roku World Federation of ADHD opublikowało dokument zawierający 208 faktów dotyczących ADHD. Dokument ten, jak i jego tłumaczenie, opublikowane są na licencji Creative Commons. Dokument źródłowy dostępny jest tutaj, wraz ze wszystkimi informacjami dotyczącymi jego autorów.

Jego autorami są: Stephen V Faraone, Tobias Banaschewski, David Coghill, Yi Zheng, Joseph Biederman, Mark A Bellgrove, Jeffrey H Newcorn, Martin Gignac, Nouf M Al Saud, Iris Manor, Luis Augusto Rohde, Li Yang, Samuele Cortese, Doron Almagor, Mark A Stein, Turki H Albatti, Haya F Aljoudi, Mohammed M J Alqahtani, Philip Asherson, Lukoye Atwoli, Sven Bölte, Jan K Buitelaar, Cleo L Crunelle, David Daley, Søren Dalsgaard, Manfred Döpfner, Stacey Espinet, Michael Fitzgerald, Barbara Franke, Manfred Gerlach, Jan Haavik, Catharina A Hartman, Cynthia M Hartung, Stephen P Hinshaw, Pieter J Hoekstra, Chris Hollis, Scott H Kollins, J J Sandra Kooij, Jonna Kuntsi, Henrik Larsson, Tingyu Li, Jing Liu, Eugene Merzon, Gregory Mattingly, Paulo Mattos, Suzanne McCarthy, Amori Yee Mikami, Brooke S G Molina, Joel T Nigg, Diane Purper-Ouakil, Olayinka O Omigbodun, Guilherme V Polanczyk, Yehuda Pollak, Alison S Poulton, Ravi Philip Rajkumar, Andrew Reding, Andreas Reif, Katya Rubia, Julia Rucklidge, Marcel Romanos, J Antoni Ramos-Quiroga, Arnt Schellekens, Anouk Scheres, Renata Schoeman, Julie B Schweitzer, Henal Shah, Mary V Solanto, Edmund Sonuga-Barke, César Soutullo, Hans-Christoph Steinhausen, James M Swanson, Anita Thapar, Gail Tripp, Geurt van de Glind, Wim van den Brink, Saskia Van der Oord, Andre Venter, Benedetto Vitiello, Susanne Walitza, Yufeng Wang

Streszczenie

Kontekst: Niezrozumienie wokół ADHD prowadzi do stygmatyzacji osób nim dotkniętych, obniżenia wiarygodności dostawców usług medycznych i uniemożliwia lub opóźnia w znacznym stopniu leczenie. Aby z tym walczyć, w niniejszym dokumencie zebraliśmy informacje oparte na mocnych dowodach naukowych.

Metodyka: Przejrzeliśmy badania w których uczestniczyło więcej niż 2000 osób oraz metaanalizy z 5 lub więcej badań w których uczestniczyło 2000 lub więcej osób. Wykluczyliśmy metaanalizy które nie oceniały stronniczości publikacji za wyjątkiem metaanaliz powszechności ADHD. Dla metaanaliz sieciowych wymagaliśmy porównania dostosowanych wykresów lejkowych. Wykluczyliśmy badania leczenia, z grupami kontrolnymi otrzymującymi zwykłe leczenie, lub z grupami kontrolnymi w formie listy oczekujących. Z pozostałych badań wypisaliśmy potwierdzone dowodami twierdzenia dotyczące ADHD.

Wyniki: Przygotowaliśmy 208 empirycznie popartych stwierdzeń na temat ADHD, które zostały zatwierdzone przez 80 autorów z 27 krajów i 6 kontynentów. Zawartość tego dokumentu została zaaprobowana przez 366 czytelników, którzy zgadzają się z jego zawartością.

Wnioski: Wiele odkryć dotyczących ADHD znajduje potwierdzenie w metaanalizie. Pozwala to na wysnucie stanowczych twierdzeń na temat natury, przebiegu, przyczyn i skutków, oraz leczenia zaburzeń, przydatnych w walce z błędnymi informacjami i stygmą.

Słowa kluczowe
ADHD, Diagnoza, Leczenie, Przebieg, Skutki, Genetyka, Mózg

1. Wstęp

Niemal dwie dekady temu, międzynarodowy zespół naukowców opublikował pierwszy International Consensus Statement on ADHD (Barkley, 2002). W dokumencie tym starali się przedstawić mnogość danych naukowych potwierdzających istnienie ADHD jako zaburzenia psychicznego i skorygować błędne przekonania na jego temat, które stygmatyzowały dotknięte osoby, zmniejszały wiarygodność pracowników opieki zdrowotnej oraz uniemożliwiały lub opóźniały leczenie dotkniętych nim osób.

Dokument który czytasz aktualizuje International Consensus Statement o ważne odkrycia naukowe, które dokonały się w ciągu ostatnich 20 lat. Nie jest on encyklopedią na temat ADHD ani wytycznymi dotyczącymi leczenia i diagnozy. Te mogą być znalezione w cytowanych źródłach. Celem tego dokumentu jest dostarczenei aktualnych i dokładnych informacji na temat ADHD popartych istotnymi i rygorystycznie zweryfikowanymi badaniami naukowymi.

2. Metodyka

Zidentyfikowaliśmy potwierdzone naukowo twierdzenia dotyczące ADHD poprzez badanie eksperckie opublikowanych, wysokojakościowych metaanaliz i bardzo dużych badań. Panel ekspertów pochodził z następujących organizacji zajmujących się badaniami i opieką kliniczną w zakresie ADHD:

The World Federation of ADHD,
EUropean NETwork for Hyperkinetic DIsorderS (Eunethydis),
American Professional Society of ADHD and Related Disorders,
Canadian ADHD Resource Alliance,
Asian Federation of ADHD,
Latin American League of ADHD,
Australian ADHD Professionals Association,
Israeli Society of ADHD,
Saudi ADHD Society,
Neurodevelopmental Disorders Across Lifespan section of the European Psychiatric Association,
ADHD Guidelines Group of the Association of Medical Scientific Societies in Germany,
ADHD Network of European College of Neuropsychopharmacology,
Chinese Society of Child and Adolescent Psychiatry
ADHD Section of the World Psychiatric Association.

2.1 Podsumowanie wyników

1-13: ADHD pod różnymi nazwami występuje w literaturze medycznej od 1775 roku.
14-19: Diagnoza postawiona przez licencjonowanego klinicystę jest dobrze zdefiniowana i poprawna w każdej grupie wiekowej, nawet w przypadku obecności zaburzeń współwystępujących.
20-25: ADHD jest powszechniejsze wśród mężczyzn i występuje wśród 5.9% młodzieży i 2.5% dorosłych. Zostało to potwiedzone badaniami z Europy, Skandynawii, Australii, Azji, Bliskiego Wschodu, Południowej i Północnej Ameryki.
26-62: ADHD bardzo rzadko spowodowane jest pojedyńczym czynnikiem genetycznym lub środowiskowym, natomiast większość przypadków ADHD spowodowana jest kombinacją wielu takich czynników, z których każdy ma niewielki wpływ.
63-70: Osoby z ADHD często okazują upośledzoną wydajność w psychologicznych testach funkcjonowania mózgu, ale testy te nie mogą być wykorzystywane do diagnozy.
71-77: Badania wykorzystujące neuroobrazowanie wykazały niewielkie zmiany i różnicę w funkcjonowaniu mózgu u osób z i bez ADHD. Różnice te jednak nie mogą być wykorzystywane do diagnozy.
78-100: ADHD zwiększa ryzyko otyłości, astmy, alergii, cukrzycy, nadciśnienia, problemów ze snem, łuszczycy, padaczki, chorób przenoszonych drogą płciową, nieprawidłowości oka, zaburzeń immunologicznych i metabolicznych.
101-136: ADHD zwiększa ryzyko niskiej jakości życia, nadużywania substancji, przypadkowych zranień, niskich wyników w nauce, bezrobocia, uzależnienia od hazardu, młodzieńczej ciąży, trudności z socjalizacją, zachowań przestępczych, samobójstwa i przedwczesnej śmierci.
137-147: Badania obciążenia ekonomicznego wykazały, że koszt społeczny ADHD wynosi na całym świecie setki miliardów dolarów każdego roku.
148-157: Regulatorzy na całym świecie stwierdzili, że wiele lekarstw na ADHD jest bezpiecznych i skutecznych w redukowaniu objawów ADHD, co znalazło potwierdzenie w losowych, kontrolowanych próbach klinicznych.
158-177: Włączenie farmakoterapii zmniejsza ryzyko zranień będących wynikiem wypadków, poważnych urazów mózgu, nadużywania substancji, palenia papierosów, słabych wyników w nauce, złamań kości, chorób przenoszonych drogą płciową, depresji, prób samobójczych, aktywności przestępczej i młodzieńczej ciąży.
178-188: Zazwyczaj efekty uboczne leków na ADHD są niewielkie i mogą być zniwelowane poprzez dostosowanie dawki.
189-194: Leki na ADHD oparte na stymulantach są bardziej skuteczne od leków niestymulujących, ale są częściej używane niezgodnie z zaleceniami i nadużywane.
195-208: Leczenie niefarmalogiczne jest mniej skuteczne w redukowaniu objawów od leczenia farmakologicznego, ale często jest użyteczne w rozwiązywaniu problemów, które pozostały po ustaleniu optymalnej dawki.

Dla dużych badań kohortowych, przeszukaliśmy PubMed z następującymi kryteriami: ADHD [tiab] AND (nationwide [tiab] OR national [tiab] OR register [tiab] OR registry [tiab]) NOT review [Publication Type] NOT meta-analysis [Publication Type]. Dla metaanaliz, przeszukaliśmy PubMed z następującymi kryteriami: ADHD [All Fields] AND (meta-analysis [Title] OR meta-analysis [Title] OR meta-analytic [Title] OR systematic review [Title]). Przejrzeliśmy badania w których uczestniczyło więcej niż 2000 osób oraz metaanalizy z 5 lub więcej badań w których uczestniczyło 2000 lub więcej osób. Wykluczyliśmy metaanalizy które nie oceniały stronniczości publikacji za wyjątkiem metaanaliz powszechności ADHD. Dla metaanaliz sieciowych wymagaliśmy porównania dostosowanych wykresów lejkowych. Wykluczyliśmy badania leczenia, z grupami kontrolnymi otrzymującymi zwykłe leczenie, lub z grupami kontrolnymi w formie listy oczekujących.

Jeśli zagadnienie nie jest ujęte w tym dokumencie, nie oznacza to że nie jest istotne, a raczej oznacza że znalezione przez nas dowody byly niewystarczające by wyciągnąć stanowcze wnioski. Może to wynikać z braku wystarczającej ilości jakościowych badań, braku próby oceny stronniczości publikacji albo z braku poparcia twierdzenia w dostępnych danych.

3. Wyniki

Przygotowaliśmy 208 empirycznie popartych stwierdzeń na temat ADHD, które zostały zatwierdzone przez 80 autorów z 27 krajów i 6 kontynentów. Zawartość tego dokumentu została zaaprobowana przez 366 czytelników, którzy zgadzają się z jego zawartością.

4. Zarys historyczny: ADHD nie jest nowym zaburzeniem

Pojęcie ADHD ma długą historię, sięgającą osiemnastowiecznych raportów klinicznych z krajów europejskich. Kliniczne znaczenie objawów jest znane od ponad dwóch stuleci. O ile te wczesne raporty nie używają zwrotu ADHD, opisują one dzieci które wykazywały objawy i trudności które obecnie rozpoznajemy jako ADHD. Więcej szczegółów znajdziesz w (Lange et al., 2010; Taylor, 2011; Weikard, 1799). Poniżej natomiast znajdziesz przegląd wczesnej historii ADHD:

1: 1775: Melchior Adam Weikard, niemiecki lekarz, napisał pierwszy podręcznikowy opis zaburzenia, które nosi znamiona ADHD.

2: 1798: Alexander Crichton z brytyjskiego Royal College of Physicians opisał podobne zaburzenie w podręczniku lekarskim (Palmer and Finger, 2001).

3: 1845: Heinrich Hoffmann, który został później ordynatorem pierwszego szpitala psychiatrycznego we Frankfurcie nad Menem opisał hiperaktywność i deficyty uwagi w książce dla dzieci, która dokumentowała zachowania podobne do ADHD i powiązane z nimi trudności.

4: 1887-1901: Désiré-Magloire Bourneville, Charles Boulanger, Georges Paul-Boncour i Jean Philippe opisali odpowiednik ADHD we francuskich pismach medycznych i edukacyjnych (Martinez-Badia and Martinez-Raga, 2015).

5: 1902: George Still, lekarz z Wielkiej Brytanii opublikował pierwszy opis ADHD w piśmie naukowym (Still, 1902a, b, c).

6: 1907: Augusto Vidal Perera napisał pierwsze hiszpańskie kompendium na temat psychiatrii dziecięcej. Opisał w nim wpływ zaburzeń uwagi i hiperaktywności na dzieci w wieku szkolnym (Vidal Perera, 1907).

7: 1917: Hiszpański neurolog i psychiatra Gonzalo Rodriguez-Lafora opisał objawy ADHD u dzieci i stwierdził, że prawdopodobnie są spowodowane zaburzeniem pracy mózgu o genetycznym podłożu (Lafora, 1917).

8: 1932: Franz Kramer i Hans Pollnow z Niemiec, opisali zespół objawów podobny do ADHD i stworzyli termin "zaburzenie hiperkinetyczne" które później zostało uznane przez Światową Organizację Zdrowia (Kramer i Pollnow, 1932; Neumarker, 2005).

9: 1937: Charles Bradley ze Stanów Zjednoczonych odkrył że farmakoterapia amfetaminą redukuje objawy ADHD (Bradley, 1937)

10: 1940+: Objawy podobne do ADHD u dzieci opisywane jako "niewielka dysfunkcja mózgu".

11: 1956-1958: Badania uzupełniające po raz pierwszy sugerują, że zachowania wynikające z "niewielkiej dysfunkcji mózgu" utrzymują się w dorosłości (Morris et al., 1956, O'Neal i Robbins, 1958).

12: 1960+: Amerykańska Agencja Żywności i Leków zatwierdziła stosowanie metylofenidatu w leczeniu zaburzeń zachowania u dzieci.

13: 1970 do dziś: kryteria diagnostyczne dla ADHD ewoluowały w oparciu o badania pokazujące, że diagnoza przewiduje odpowiedź na leczenie, przebieg kliniczny i historie występowania zaburzenia w rodzinie.

5. Jak diagnozuje się ADHD?

ADHD może być zdiagnozowane wyłącznie przez psychologa lub psychiatrę [w oryg. licencjonowanego klinicystę], który przeprowadza wywiad z rodzicem lub opiekunem i/lub pacjentem w celu udokumentowania kryteriów zaburzenia (American Psychiatric Association, 2013; Chinese Society of Psychiatry, 2001; Faraone et al., 2015; Feldman and Reiff, 2014; Pearl et al., 2001; Stein, 2008; World Health Organization, 2018). Nie jest możliwa diagnoza za pomocą samych skal oceny [takich jak ASRS], testów neuropsychologicznych lub metod obrazowania mózgu.

Diagnoza ADHD podlega regularnej krytyce jako subiektywna, ponieważ nie jest oparta na kryterium biologicznym. Krytyka ta jest bezpodstawna. ADHD spełnia standardowe kryteria zaburzenia psychicznego ustanowione przez Robins i Guze (Faraone, 2005; 1970). Jest tak, ponieważ:

Dobrze wyszkoleni specjaliści w różnych środowiskach i kulturach zgadzają się co do jego obecności lub braku przy użyciu dobrze zdefiniowanych kryteriów
Diagnoza jest przydatna do przewidywania:
1. Dodatkowych problemów, jakie może mieć pacjent (np. trudności w nauce w szkole);
2. Przyszłych wyników pacjenta (np. ryzyko nadużywania narkotyków w przyszłości);
3. Odpowiedzi na leczenie (np. leki i terapie psychologiczne); oraz
4. Cech, które wskazują na spójny zestaw przyczyn zaburzenia (np. wyniki badań genetycznych lub obrazowania mózgu) (Faraone, 2005).

Stowarzyszenia zrzeszające profesjonalistów z zakresu zdrowia psychicznego zatwierdziły i opublikowały wytyczne dotyczące diagnozowania ADHD (Alliance, 2011; Banaschewski i in., 2018; Bolea-Alamanac i in., 2014; Crunelle i in., 2018; Flisher i Hawkridge, 2013; Graham i in., 2011; Kooij i in..., 2019; National Collaborating Centre for Mental Health, 2018; National Institute for Health Care and Excellence, 2018a,b; Pliszka, 2007; Schoeman and Liebenberg, 2017; Seixas et al., 2012; Taylor et al., 2004; Wolraich et al., 2011).

Główne cechy diagnozy to:

14: Diagnoza wymaga:

obecności niezgodnych z poziomem rozwoju pacjenta objawów nadpobudliwości, impulsywności i/lub nieuwagi przez co najmniej 6 miesięcy;
wsytępowania objawów w różnych środowiskach (np. w domu i w szkole);
upośledzenia funkcjonowania z powodu objawów;
Wystąpienia objawów i upośledzenia funkcjonowania po raz pierwszy we wczesnym lub środkowym dzieciństwie;
braku możliwości lepszego wyjaśnienia objawów innym zaburzeniem (American Psychiatric Association, 2013; World Health Organization, 2018; Yi i Jing, 2015).

15: Obraz kliniczny ADHD można opisać jako głównie nieuważny, głównie nadpobudliwy-impulsywny lub łączony, w zależności od charakteru objawów (American Psychiatric Association, 2013). Metaanalizy wskazują, że nieuwaga jest silniej związana z upośledzeniem akademickim, niską samooceną, negatywnymi wynikami zawodowymi i niższym ogólnym funkcjonowaniem adaptacyjnym. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej są związane z odrzuceniem przez rówieśników, agresją, ryzykownymi zachowaniami podczas jazdy i przypadkowymi urazami. Wzorce współwystępujących zaburzeń również różnią się między podtypami (Willcutt i in., 2012).

16: ADHD upośledza funkcjonowanie osób wysoce inteligentnych, więc zaburzenie to może być diagnozowane również w tej grupie. Populacyjne badanie kohorty urodzeniowej obejmujące ponad 5700 dzieci nie wykazało znaczących różnic pod względem mediany wieku, w którym spełnione zostały kryteria ADHD, między dziećmi z wysokim, średnim lub niskim IQ, jak również pod względem wskaźników zaburzeń uczenia się, zaburzeń psychicznych i nadużywania substancji oraz wskaźników leczenia stymulantami (Katusic i in., 2011; Rommelse i in., 2017).

17: W okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości wiele osób z historią ADHD w dzieciństwie nadal jest przez nie zaburzonych, chociaż często wykazują zmniejszoną nadpobudliwość i impulsywność, zachowując jednocześnie objawy nieuwagi (Faraone i in., 2006).

18: Wiele dużych badań epidemiologicznych i klinicznych pokazuje, że ADHD często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza depresją, chorobą afektywną dwubiegunową, zaburzeniami ze spektrum autyzmu, zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi, zaburzeniami zachowania, zaburzeniami odżywiania i zaburzeniami związanymi z używaniem substancji psychoaktywnych (Bernardi i in., 2012; Chen i in., 2018c; Groenman i in., 2017; Nazar i in., 2016; Solberg i in., 2018; Tung i in., 2016; Yao i in., 2019). Ich obecność nie wyklucza diagnozy ADHD.

19: Metaanaliza obejmująca 25 badań z udziałem ponad ośmiu milionów uczestników wykazała, że dzieci i młodzież, które są stosunkowo młodsze niż ich koledzy z klasy, są bardziej narażone na zdiagnozowanie ADHD (Caye i in., 2020).

6. Jak powszechne jest ADHD?

ADHD występuje w krajach rozwiniętych i rozwijających się i występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet. Jego częstotliwość występowania nie wzrosła w ciągu ostatnich trzech dekad, ale ze względu na zwiększoną świadomość wśród specjalistów, zaburzenie to jest obecnie częściej diagnozowane niż w poprzednich latach.

20: Metaanaliza 19 badań z udziałem ponad 55 000 uczestników wykazała, że 5,9% młodzieży spełnia kryteria diagnostyczne ADHD (Willcutt, 2012). Inna metaanaliza, obejmująca 135 badań i około ćwierć miliona młodych ludzi, nie wykazała znaczących różnic w częstości występowania między Ameryką Północną a Europą, Azją, Afryką, Ameryką Południową i Oceanią (Polanczyk i in., 2014).

21: Ta ostatnia metaanaliza nie wykazała wzrostu częstości występowania ADHD u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich trzech dekad (Polanczyk i in., 2014). Chociaż częstość występowania ADHD nie zmieniła się w tym okresie, duże badania z USA i Szwecji wskazują, że ADHD jest częściej diagnozowane w ostatnich latach, co odzwierciedla zmiany w praktykach administracyjnych i klinicznych (Rydell i in., 2018; Song i in., 2019; Xu i in., 2018).

22: Metaanaliza sześciu badań z udziałem ponad 5300 uczestników oszacowała częstość występowania ADHD w wieku dorosłym na 2,5% (Simon i in., 2009). W metaanalizie 20 badań obejmujących 13 krajów i siedem regionów/obszarów metropolitalnych, z udziałem ponad 26 000 uczestników, oszacowano, że 2,8% dorosłych spełnia kryteria ADHD (Fayyad i in., 2017). Niższa częstość występowania u dorosłych w porównaniu z młodzieżą jest zgodna z metaanalizą 21 badań z udziałem ponad 1600 uczestników, wykazującą, że tylko około jedna na sześć młodych osób z ADHD nadal spełnia pełne kryteria diagnostyczne ADHD w wieku 25 lat, a około połowa wykazuje oznaki resztkowego upośledzenia (Faraone i in., 2006).

23: Metaanaliza dziewięciu badań z udziałem łącznie ponad 32 000 starszych osób dorosłych wykazała częstość występowania 2,2% w oparciu o skale oceny ADHD, spadając do 1,5%, gdy ograniczono się do osób w wieku co najmniej pięćdziesięciu lat. Jednak metaanaliza siedmiu badań z udziałem ponad 11,7 miliona uczestników w oparciu o diagnozy kliniczne ADHD, przeprowadzona przez ten sam zespół, wykazała częstość występowania wynoszącą zaledwie 0,2% u osób w wieku co najmniej pięćdziesięciu lat. Trzecia metaanaliza przeprowadzona przez tych samych badaczy, obejmująca cztery badania z udziałem ponad 9,2 miliona uczestników, wykazała wskaźnik leczenia ADHD wynoszący zaledwie 0,02% wśród osób w wieku co najmniej pięćdziesięciu lat (Dobrosavljevic i in., 2020).

24: Metaanaliza 19 badań obejmujących ponad 150 000 czarnoskórych młodych ludzi w USA w wieku poniżej 18 lat wykazała częstość występowania ADHD na poziomie 14%. Autorzy stwierdzili: "Osoby czarnoskóre są bardziej narażone na diagnozę ADHD niż ogólna populacja USA. Wyniki te podkreślają potrzebę zwiększenia oceny i monitorowania ADHD wśród osób czarnoskórych z różnych środowisk społecznych" (Cénat i in., 2021).

25: ADHD występuje częściej u mężczyzn. Metaanaliza ocen objawów dokonanych przez rodziców w 29 badaniach z udziałem ponad 42 000 uczestników oraz ocen dokonanych przez nauczycieli w 24 badaniach z udziałem ponad 56 000 uczestników wykazała, że stosunek mężczyzn do kobiet wśród młodzieży wynosi mniej więcej dwa do jednego (Willcutt, 2012).

[w tym miejscu warto zaznaczyć, że od przedmiotowej metaanalizy kryteria diagnostyczne zostały zmienione, tak by uwzględnić specyfikę ADHD u kobiet, co sprawia, że więcej kobiet i osób niebinarnych ma szansę wypełnić kryteria diagnostyczne]

7. Co powoduje ADHD?

W przypadku większości osób ADHD spowodowane jest przez wiele skumulowanych genetycznych i środowiskowych czynników ryzyka (Faraone i in., 2015). Czynniki środowiskowe wywierają swoje skutki bardzo wcześnie w życiu, w okresie płodowym lub wczesnym okresie poporodowym. Jednak w rzadkich przypadkach objawy podobne do ADHD mogą być spowodowane skrajną deprywacją we wczesnym okresie życia (Kennedy i in., 2016), pojedynczą nieprawidłowością genetyczną (Faraone i Larsson, 2018) lub urazowym uszkodzeniem mózgu we wczesnym okresie życia (Stojanovski i in., 2019). Odkrycia te są pomocne w zrozumieniu przyczyn ADHD, ale nie są przydatne w diagnozowaniu tego zaburzenia. Powiązania między czynnikami środowiskowymi a wystąpieniem ADHD mają bardzo silne poparcie w badaniach. Niektóre z nich mają silne dowody na rolę przyczynową, ale w większości przypadków istnieje możliwość, że powiązania te wynikają ze skorelowanych efektów genetycznych i środowiskowych. Z tego powodu odnosimy się do cech środowiska pre- i postnatalnego, które zwiększają ryzyko wystąpienia ADHD, jako korelatów, a nie przyczyn. Ryzyko genetyczne i środowiskowe opisane poniżej niekoniecznie jest specyficzne dla ADHD.

7.1. Genetyczne korealty ADHD

26: Przegląd 37 badań bliźniąt ze Stanów Zjednoczonych, Europy, Skandynawii i Australii wykazał, że geny i ich interakcja ze środowiskiem muszą odgrywać istotną rolę w wywoływaniu ADHD (Faraone i Larsson, 2018; Larsson i in., 2014a; Pettersson i in., 2019).

27: W badaniu genomowym międzynarodowy zespół przeanalizował DNA ponad 20 000 osób z ADHD i ponad 35 000 osób bez ADHD ze Stanów Zjednoczonych, Europy, Skandynawii, Chin i Australii. Zidentyfikowano wiele wariantów ryzyka genetycznego, z których każdy miał niewielki wpływ na ryzyko wystąpienia zaburzenia (Demontis i in., 2019). Badanie to potwierdziło poligenową przyczynę większości przypadków ADHD, co oznacza, że wiele wariantów genetycznych, z których każdy ma bardzo mały wpływ, łączy się w celu zwiększenia ryzyka wystąpienia zaburzenia. Ryzyko poligenowe dla ADHD jest związane z ogólną psychopatologią (Brikell i in., 2020) i kilkoma zaburzeniami psychicznymi (Lee i in., 2019a, b).

28: Dodatkowe geny zostały powiązane w metaanalizach, ale ich status jako genów ryzyka pozostaje niepewny do czasu potwierdzenia w badaniu genomowym. Geny te to ANKK1 (Pan i wsp., 2015) DAT1 (Grunblatt i wsp., 2019b), LRP5 i LRP6 (Grunblatt i wsp., 2019a), SNAP25 (Liu i wsp., 2017b), ADGRL3 (Bruxel i wsp., 2020) DRD4 i BAIAP2 (Bonvicini i wsp., 2020, 2016).

29: Poligenowe ryzyko ADHD przewiduje objawy ADHD w populacji, sugerując, że genetyczne przyczyny ADHD jako zaburzenia wpływają również na podprogowe poziomy objawów ADHD w populacji (Demontis i in., 2019; Taylor i in., 2019).

30: W populacji osoby z wysokim poligenicznym ryzykiem ADHD mają większą szansę na uzyskanie diagnozy ADHD (Li, 2019), lęku lub depresji (Martin i in., 2018).

31: ADHD może być również wynikiem rzadkich defektów pojedynczych genów (Faraone i Larsson, 2018) lub nieprawidłowości chromosomów (Cederlof i in., 2014). Kiedy przeanalizowano DNA ponad 8000 dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i/lub ADHD oraz 5000 osób z grupy kontrolnej, u osób z ASD i ADHD stwierdzono zwiększony wskaźnik rzadkich mutacji genetycznych w porównaniu z grupą kontrolną (Satterstrom i in., 2019).

32: Badania rodzinne, bliźniacze i DNA pokazują, że wpływy genetyczne i środowiskowe są częściowo wspólne dla ADHD i wielu innych zaburzeń psychicznych (np. schizofrenii, depresji, zaburzeń afektywnych dwubiegunowych, zaburzeń ze spektrum autyzmu, zaburzeń zachowania, zaburzeń odżywiania i zaburzeń związanych z używaniem substancji) oraz zaburzeń somatycznych (np. migreny i otyłości) (Demontis i in., 2019), (Faraone i Larsson, 2018) (Ghirardi i in., 2018) (Lee i in., 2019a, b) (Lee i in., 2013) (Anttila i in., 2018; Tylee i in., 2018) (van Hulzen i in., 2017) (Vink i Schellekens, 2018) (Brikell i in., 2018) (Chen i in., 2019a) (Yao i in., 2019). Istnieje jednak również wyjątkowe ryzyko genetyczne dla ADHD. Dowody na wspólne ryzyko genetyczne i środowiskowe wśród zaburzeń sugerują, że zaburzenia te mają również wspólną patofizjologię w szlakach biologicznych, które rozregulowują neurorozwój i powodują zmiany w mózgu prowadzące do wystąpienia zaburzeń.

33: Bardzo duże badania rodzin sugerują, że ADHD ma wspólne przyczyny genetyczne lub rodzinne z chorobami autoimmunologicznymi (Li i in., 2019), spodziectwem (Butwicka i in., 2015) i niepełnosprawnością intelektualną (Faraone i Larsson, 2018).

7.2. Środowiskowe korelaty ADHD: narażenie na substancje toksyczne

34: Para metaanaliz wykazała niewielkie korelacje między obciążeniem ołowiem a objawami nieuwagi (27 badań, ponad 9300 młodzieży) i objawami nadpobudliwości i impulsywności (23 badania, ponad 7800 młodzieży) (Goodlad i in., 2013). Nowsza metaanaliza 14 badań z udziałem ponad 17 000 dzieci wykazała, że wyższy poziom ołowiu we krwi wiązał się z czterokrotnie wyższym prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD (Nilsen i Tulve, 2020). Badanie ponad 2500 młodych ludzi z National Health and Nutrition Examination Survey, przekrojowej, reprezentatywnej w skali kraju próby populacji USA, wykazało, że osoby z poziomem ołowiu we krwi w górnej jednej trzeciej były 2,3 razy bardziej narażone na ADHD w porównaniu z osobami z dolnej jednej trzeciej (Froehlich i in., 2009). Podobne badanie, z udziałem ponad 4700 młodych ludzi z tej samej krajowej ankiety, wykazało, że osoby z poziomem ołowiu we krwi w najwyższej piątej grupie były czterokrotnie bardziej narażone na ADHD w porównaniu z osobami z dolnej piątej grupy (Braun i in., 2006).

35: Trzy metaanalizy obejmujące ponad dwadzieścia badań obejmujących ponad trzy miliony osób wykazały, że prenatalne narażenie na palenie tytoniu przez matkę wiąże się z ponad 50% wzrostem częstości występowania ADHD (Huang i in., 2018a) (Dong i in., 2018; Nilsen i Tulve, 2020). Chociaż związek ten zaobserwowano również w dużych badaniach populacyjnych (Joelsson i in., 2016; Obel i in., 2016; Skoglund i in., 2014), znika on po dostosowaniu do historii rodzinnej ADHD, co wskazuje, że związek między paleniem przez matkę w czasie ciąży a ADHD wynika z czynników rodzinnych lub genetycznych, które zwiększają ryzyko zarówno palenia, jak i ADHD.

36: Metaanaliza dziewięciu badań obejmujących trzy kontynenty i ponad 100 000 uczestników wykazała, że narażenie na bierne palenie papierosów w dzieciństwie wiązało się z 60% większym prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD. Nie było jasne, w jakim stopniu związek ten był przyczynowy, a w jakim wynikał z czynników zakłócających (Huang i in., 2021).

37: W metaanalizie 15 podwójnie ślepych, kontrolowanych placebo badań z udziałem 219 uczestników, sztuczne barwniki spożywcze były związane z niewielkim wzrostem nadpobudliwości u dzieci (Schab i Trinh, 2004). Inna metaanaliza, obejmująca 20 badań z łączną liczbą 794 osób, wykazała bardzo niewielki wzrost objawów ADHD, ale tylko w przypadku oceny przez rodziców, a nie przez nauczycieli lub innych obserwatorów (Nigg i in., 2012).

38: W tajwańskim badaniu obejmującym ponad 10 000 urodzeń stosowanie paracetamolu przez matki w czasie ciąży wiązało się z 33% większym prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD u ich dzieci (Chen i in., 2019b). Inne badanie, analizujące 113 000 potomstwa z norweskiego badania kohortowego matki i dziecka oraz norweskiego rejestru pacjentów, w tym 2246 z ADHD, wykazało zależność dawka-odpowiedź między stosowaniem paracetamolu przez matkę w okresie prenatalnym a ADHD (Ystrom i in., 2017).

39: Ogólnokrajowe badanie z wykorzystaniem duńskich rejestrów krajowych objęło 913 000 dzieci urodzonych w latach 1997-2011. Prenatalna ekspozycja na lek przeciwpadaczkowy walproinian była związana z 50% większym ryzykiem wystąpienia ADHD. Nie stwierdzono związku z innymi lekami przeciwpadaczkowymi (Christensen i in., 2019).

40: W norweskim badaniu rejestrowym 297 dzieci z ADHD i 553 dzieci z grupy kontrolnej zostało losowo wybranych z kwalifikującej się populacji liczącej ponad 24 000 osób. Dzieci matek z najwyższego kwintyla poziomów metabolitów ftalanów były trzykrotnie bardziej narażone na ADHD w porównaniu z tymi z dolnego kwintyla, po uwzględnieniu czynników zakłócających, takich jak wiek matki w momencie porodu, płeć dziecka, wykształcenie matki, stan cywilny i palenie tytoniu przez matkę w okresie prenatalnym (Engel i in., 2018).

41: Pestycydy fosforoorganiczne są silnymi neurotoksynami. W próbie 1139 dzieci z populacji USA dziesięciokrotny wzrost metabolitu fosforoorganicznego alkilofosforanu dimetylu (DMAP) był związany z 55% wzrostem prawdopodobieństwa wystąpienia ADHD. Dzieci z wykrywalnymi poziomami najczęściej wykrywanego metabolitu DMAP były dwukrotnie bardziej narażone na ADHD w porównaniu z dziećmi z niewykrywalnymi poziomami (Bouchard i in., 2010).

42: Metaanaliza nie wykazała znaczącego wpływu dwóch klas zanieczyszczeń powietrza - pyłu zawieszonego (sześć badań, ponad 51 000 osób) i tlenków azotu (pięć badań, ponad 51 000 osób) (Zhang i in., 2020b). Podłużne badanie kohortowe obejmujące cały Tajwan, w którym powiązano geograficznie ponad 16 000 par matka-niemowlę z poziomami zanieczyszczeń powietrza, nie wykazało związku między małymi poziomami pyłu zawieszonego, poziomami dwutlenku siarki lub dwutlenku azotu podczas ciąży a diagnozami ADHD w pierwszych ośmiu latach życia ich potomstwa. Stwierdzono 25% większe prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD w przypadku narażenia na tlenek azotu, powszechne zanieczyszczenie ruchu drogowego (Shih i in., 2020).

43: W ogólnokrajowym badaniu kohortowym wykorzystano krajowy rejestr ubezpieczeń zdrowotnych Korei Południowej w celu zidentyfikowania wszystkich 7200 przyjęć do szpitala nastolatków z pierwotną diagnozą ADHD w latach 2013-2015 oraz codziennych odczytów trzech zanieczyszczeń powietrza z 318 stacji monitorujących rozmieszczonych w całym kraju w tym samym okresie. Okazało się, że skoki dwutlenku azotu, dwutlenku siarki i pyłu zawieszonego były związane odpowiednio z 47%, 27% i 12% wzrostem liczby przyjęć do szpitala związanych z ADHD w kolejnych dniach. Nie było znaczących różnic między nastolatkami płci męskiej i żeńskiej ani między starszymi i młodszymi nastolatkami (Park i in., 2020).

44: W metaanalizie dziewięciu europejskich badań populacyjnych obejmujących 4826 par matka-dziecko zbadano związek między narażeniem na substancje perfluoroalkilowe (PFAS) za pośrednictwem mleka matki w okresie niemowlęcym a rozwojem ADHD. Nie stwierdzono związku z ADHD u potomstwa (Forns i in., 2020).

45: Metaanaliza siedmiu badań obejmujących łącznie ponad 25 000 uczestników z sześciu krajów na trzech kontynentach nie wykazała dowodów na związek między spożyciem cukru a ADHD u młodzieży (Farsad-Naeimi i in., 2020).

7.3. Środowiskowe korelaty ADHD: niedobory składników odżywczych

46: Para metaanaliz nie wykazała różnicy w poziomie żelaza w surowicy u młodzieży z ADHD (sześć badań, 617 uczestników), ale niewielkie do umiarkowanego zmniejszenie stężenia ferrytyny w surowicy, białka magazynującego żelazo (dziesięć badań, ponad 2100 uczestników) (Wang i in., 2017). Inna para metaanaliz również nie wykazała różnicy w poziomie żelaza w surowicy (sześć badań, ponad 1700 uczestników), ale niewielkie lub umiarkowane zmniejszenie stężenia ferrytyny w surowicy (12 badań, ponad 6000 uczestników) (Tseng i in., 2018).

47: Metaanaliza dziewięciu badań i 586 osób wykazała umiarkowanie niższy ogólny poziom kwasów omega-3 PUFA we krwi u młodzieży z ADHD niż u młodzieży bez ADHD (Hawkey i Nigg, 2014).

48: W ogólnokrajowym badaniu populacyjno-kontrolnym z wykorzystaniem fińskich rejestrów krajowych porównano 1067 pacjentów z ADHD urodzonych w latach 1998-1999 z 1067 dopasowanymi osobami z grupy kontrolnej. Niższy poziom witaminy D u matek wiązał się z około 50% większym prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD u ich dzieci (Sucksdorff i in., 2021).

7.4. Środowiskowe korelaty ADHD: wydarzenia podczas ciąży i porodu

49: Metaanaliza dwunastu badań z udziałem ponad 6000 uczestników wykazała trzykrotny wzrost wskaźnika ADHD wśród dzieci urodzonych bardzo/ekstremalnie przedwcześnie lub z bardzo/ekstremalnie niską masą urodzeniową (Franz i in., 2018). Inna metaanaliza, łącząca 85 badań obejmujących łącznie ponad 4,6 miliona urodzeń, wykazała niewielką lub umiarkowaną korelację między niską masą urodzeniową a ADHD (Momany i in., 2018). Szwedzkie badanie rejestru krajowego obejmujące 1,2 miliona dzieci wykazało stopniowy wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia ADHD wraz ze wzrostem wcześniactwa. Wyniki nie były spowodowane posiadaniem krewnego z ADHD lub stresem społeczno-ekonomicznym (Lindstrom i in., 2011). Podobne wyniki odnotowano w fińskich rejestrach krajowych, porównując ponad 10 000 osób z ADHD z ponad 38 000 osób z grupy kontrolnej (Sucksdorff i in., 2015).

50: Metaanaliza sześciu badań obejmujących 1,4 miliona osób wykazała, że dzieci, których matki miały zaburzenia nadciśnieniowe w czasie ciąży, miały o 25% wyższy wskaźnik ADHD (Maher i in., 2018).

51: Ogólnokrajowe populacyjne badanie kohortowe z wykorzystaniem szwedzkich rejestrów i obejmujące ponad dwa miliony dzieci, w tym 115 000 z ADHD, wykazało, że stan przedrzucawkowy matki w czasie ciąży wiąże się z 15% większym prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD u potomstwa, wzrastając do ponad 40%, gdy płód jest mały w stosunku do wieku ciążowego i narażony na stan przedrzucawkowy. Ten wzorzec w rodzinach wykazał, że nie jest to spowodowane wpływami genetycznymi lub innymi wpływami rodzinnymi (Maher i in., 2020).

52: Dwie metaanalizy, z których jedna obejmowała siedem badań z udziałem ponad 28 000 uczestników, a druga trzy badania z udziałem ponad 1,4 miliona uczestników, wykazały, że dzieci otyłych matek były o około 60% bardziej narażone na rozwój ADHD (Jenabi i in., 2019; Sanchez i in., 2018). Badanie obejmujące ponad 80 000 par matka-dziecko uczestniczących w Danish National Birth Cohort wykazało prawie 50% podwyższone ryzyko wystąpienia ADHD u dzieci otyłych matek i podwojone ryzyko u dzieci matek poważnie otyłych (Andersen i in., 2018).

53: Metaanaliza dwóch dużych badań kohortowych z łączną liczbą ponad 3,1 miliona osób wykazała niewielki, ale znaczący związek między nadczynnością tarczycy u matki w czasie ciąży a ADHD u potomstwa. Druga metaanaliza czterech badań kohortowych obejmujących ponad 3,4 miliona uczestników również wykazała niewielki, ale istotny związek między niedoczynnością tarczycy u matki a ADHD u potomstwa. Nie podjęto próby oceny roli czynników zakłócających (Ge i in., 2020).

54: W ogólnokrajowym badaniu kohortowym z wykorzystaniem duńskich rejestrów krajowych przeanalizowano ponad milion urodzeń, porównując potomstwo matek z jednym wcześniejszym poronieniem i matek z więcej niż jednym wcześniejszym poronieniem z matkami bez historii poronień. Okazało się, że po skorygowaniu o szeroki zakres możliwych czynników zakłócających, które okazały się mieć niewielki wpływ, dzieci matek z jednym wcześniejszym poronieniem były o 9% bardziej narażone na rozwój ADHD niż dzieci matek bez poronienia. Dzieci matek z dwoma lub więcej wcześniejszymi poronieniami były o 22% bardziej narażone na zdiagnozowanie ADHD. Ten wzrostowy trend ekspozycja-odpowiedź był istotny statystycznie (Wang i in., 2020).

7.5. Środowiskowe korelaty ADHD: deprywacja, stres, infekcje, ubóstwo i trauma

55: W obejmującym cały Tajwan podłużnym badaniu kohortowym opartym na krajowej bazie danych National Health Insurance Research Database porównano ponad 14 000 pacjentów z enterowirusem (ER71) z taką samą liczbą osób kontrolnych dopasowanych pod względem wieku i płci. Po dalszym dostosowaniu do zawodu ojca i poziomu urbanizacji miejsca zamieszkania stwierdzono, że pacjenci z enterowirusem byli o 25 procent bardziej narażeni na późniejsze zdiagnozowanie ADHD (Tseng i in., 2020).

56: W ogólnokrajowym populacyjnym badaniu kohortowym z wykorzystaniem duńskich rejestrów porównano ponad 29 000 dzieci urodzonych przez kobiety, które straciły bliskiego krewnego w czasie ciąży, z milionem innych dzieci z tej samej kohorty i stwierdzono, że chłopcy urodzeni przez te kobiety byli dwukrotnie bardziej narażeni na ADHD (Li i in., 2010).

57: Amerykańskie badanie populacyjne obejmujące ponad 14 000 uczestników National Longitudinal Study of Adolescent Health wykazało, że po uwzględnieniu demograficznych, społeczno-ekonomicznych i rodzinnych czynników ryzyka maltretowania dzieci, ADHD typu nieuważnego było związane z narażeniem na wykorzystywanie seksualne i zaniedbanie fizyczne (Ouyang i in., 2008).

58: Ogólnokrajowe populacyjne badanie kohortowe obejmujące ponad 18 000 dzieci z południowokoreańskiej bazy danych Narodowego Ubezpieczenia Zdrowotnego wykazało, że niższy poziom dochodów rodziny był związany ze zwiększoną częstością występowania ADHD (Choi i in., 2017). Szwedzkie badanie obejmujące ponad 800 000 osób wykazało podobne wyniki nawet po uwzględnieniu wspólnych rodzinnych/genetycznych czynników ryzyka w rodzinach (Larsson i in., 2014b).

59: W duńskim badaniu kohortowym obejmującym milion osób stwierdzono, że wskaźniki przeciwności losu Ruttera były predykcyjne dla ADHD. Opieka poza domem była silnym czynnikiem predykcyjnym; niska klasa społeczna, przestępczość ojca, zaburzenia psychiczne matki i poważny dysonans małżeński były umiarkowanie predykcyjne. Duży rozmiar rodziny nie miał wpływu (Ostergaard i in., 2016).

60: Ogólnokrajowe badanie populacyjne z wykorzystaniem duńskich rejestrów krajowych obejmowało ponad 630 000 młodych ludzi i wykazało zależność dawka-odpowiedź między niższym wykształceniem rodziców, bezrobociem rodziców i względnym ubóstwem rodziców a wyższym ryzykiem ADHD u potomstwa. Kombinacje niekorzystnych czynników społecznych powodowały skumulowane ryzyko. Na przykład, względne ubóstwo dochodów rodziców plus ukończenie nie więcej niż obowiązkowej edukacji plus bezrobocie wiązało się z około pięcioprocentowym wyższym ryzykiem ADHD u ich potomstwa (Keilow i in., 2020).

61: Szwedzkie badanie kohortowe obejmujące ponad 540 000 osób wykazało zależność dawka-odpowiedź między skumulowanymi wskaźnikami przeciwności losu w rodzinie a ADHD. Śmierć w rodzinie zwiększyła późniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD o 60%. Znaczne nadużywanie substancji odurzających przez rodziców, przestępczość lub zaburzenia psychiczne zwiększały prawdopodobieństwo ponad dwukrotnie, podobnie jak niestabilność mieszkaniowa i pomoc publiczna w gospodarstwie domowym (Bjorkenstam i in., 2018).

62: W próbie 4122 amerykańskich młodych ludzi z ADHD z Narodowego Badania Zdrowia Dzieci w 2016 r., większa spójność rodziny i wsparcie społeczności zmniejszyły ryzyko umiarkowanego do ciężkiego ADHD (Duh-Leong i in., 2020).

8. Czego dowiedzieliśmy się badając mózgi osób z ADHD?

Istnieją dwie kategorie rezultatów badań dotyczących mózgów osób z ADHD. Pierwsza z nich pochodzi z badań nad wynikami pacjentów w testach psychologicznych badających procesy umysłowe. Druga pochodzi z metod, które bezpośrednio badają strukturę lub funkcję mózgu za pomocą neuroobrazowania. Chociaż wiele z tych badań wykazało różnice między grupami osób, u których zdiagnozowano i nie zdiagnozowano ADHD, różnice te są zazwyczaj niewielkie i nie różnią się dramatycznie między osobami z ADHD i osobami z innymi zaburzeniami. Nie są one zatem przydatne do diagnozowania zaburzenia (Thome et al., 2012). Różnice te nie są spowodowane leczeniem farmakologicznym, a u niektórych pacjentów zmniejszają się lub zmieniają w miarę wychodzenia z zaburzenia.

8.1. Deficyty wydajności w procesach psychologicznych

63: Metaanaliza 137 badań z udziałem ponad 9400 uczestników w różnym wieku wykazała, że ADHD wiąże się z umiarkowanie niższym IQ i wynikami w czytaniu oraz większymi spadkami wyników w pisowni i arytmetyce (Frazier i in., 2004). Inna metaanaliza, obejmująca 21 badań z udziałem ponad 1900 dorosłych, wykazała, że deficyty IQ związane z ADHD były niewielkie i nie miały znaczenia klinicznego (Bridgett i Walker, 2006).

64: Seria metaanaliz wykazała, że osoby z ADHD miały niewielkie lub umiarkowane trudności z abstrakcyjnym rozwiązywaniem problemów i pamięcią roboczą (12 badań, 952 osoby), skupioną uwagą (22 badania, 1493 osoby), trwałą uwagą (13 badań, 963 osoby) i pamięcią werbalną (8 badań, 546 osób) (Schoechlin i Engel, 2005). Inna metaanaliza, obejmująca 11 badań z udziałem 829 uczestników, wykazała, że osoby z ADHD były umiarkowanie bardziej podatne na błędy poznawcze znane jako "naruszenia zasad" (Patros i in., 2019).

65: Dwie metaanalizy, z których jedna obejmowała 21 badań i ponad 3900 uczestników, a druga 15 badań z ponad tysiącem uczestników, wykazały, że osoby ze zdiagnozowanym ADHD mają umiarkowaną tendencję do preferowania małych, natychmiastowych nagród od dużych i odroczonych (Jackson i MacKillop, 2016; Marx i in., 2021).

66: Metaanaliza 37 badań z udziałem ponad 2300 uczestników wykazała niewielki lub umiarkowany związek między ADHD a podejmowaniem ryzykownych decyzji (Dekkers i in., 2016). Inna metaanaliza, łącząca 22 badania z udziałem 3850 dzieci i nastolatków, wykazała, że osoby z ADHD wykazywały umiarkowanie większe, impulsywne podejmowanie decyzji w zadaniach polegających na odraczaniu gratyfikacji (Patros i in., 2016).

67: Niedawna metametaanaliza obejmowała 34 metaanalizy profili neurokognitywnych w ADHD dotyczące 12 obszarów neurokognitywnych. Osoby z ADHD miały umiarkowane zaburzenia w wielu z nich (pamięć robocza, zmienność czasu reakcji, hamowanie reakcji, inteligencja/osiągnięcia, planowanie/organizacja). Efekty były większe u dzieci i młodzieży niż u dorosłych (Pievsky i McGrath, 2018).

68: Metaanaliza 49 badań i ponad 8200 dzieci i nastolatków wykazała umiarkowane upośledzenie pamięci roboczej u osób z ADHD. Deficyty te zmniejszały się wraz z wiekiem (Ramos i in., 2020).

69: Wśród młodzieży z ADHD seria metaanaliz nie wykazała znaczących różnic między płciami w zakresie całkowitych objawów ADHD (15 badań, ponad 3400 młodzieży), objawów nieuwagi (26 badań, ponad 5900 młodzieży) lub objawów nadpobudliwości i impulsywności (24 badania, ponad 4900 młodzieży) (Loyer Carbonneau i in., 2020).

70: Metaanaliza randomizowanych badań kontrolowanych (RCT) z udziałem przedszkolaków wykazała, że trening poznawczy doprowadził do umiarkowanej poprawy pamięci roboczej (23 badania, ponad 2000 uczestników) i niewielkiej do umiarkowanej poprawy kontroli hamowania (26 badań, ponad 2200 uczestników) (Pauli-Pott i in., 2020).

8.2. Różnice w mózgu stwierdzone w badaniach neuroobrazowych

71: Analiza danych z rezonansu magnetycznego (MRI) z 36 kohort z łącznie ponad 4100 uczestnikami wykazała nieznacznie zmniejszoną, całkowitą powierzchnię korową u dzieci z ADHD. Ten sam zespół stwierdził, że niektóre podkorowe obszary mózgu były mniejsze u dzieci z ADHD, głównie w okolicach czołowych, zakrętu obręczy i skroniowych, z pewnym zmniejszeniem grubości kory w okolicach skroniowych. Ten sam zespół stwierdził, że niektóre obszary podkorowe mózgu, tj. zwoje podstawy, ciało migdałowate, hipokamp i objętości wewnątrzczaszkowe były mniejsze u dzieci z ADHD w 23 kohortach liczących 3242 uczestników. Różnice zaobserwowane u dzieci nie były widoczne u nastolatków ani dorosłych (Hoogman i in., 2017, 2019). Wszystkie zaobserwowane różnice były małe lub bardzo małe i subtelne.

72: Metaanalizy porównawcze pokazują, że redukcje objętości strukturalnej istoty szarej w zwojach podstawy i wyspie są specyficzne dla zaburzenia w stosunku do OCD w 30 zestawach danych z 1870 uczestnikami (Norman i in., 2016), podczas gdy redukcje przyśrodkowej części czołowej były specyficzne dla spektrum autyzmu w 66 zestawach danych z 3610 uczestnikami (Lukito i in., 2020). Analiza danych strukturalnego rezonansu magnetycznego (MRI) z 48 kohort z łącznie ponad 12 000 uczestników wykazała, że uczestnicy z ADHD mieli mniejszą objętość hipokampa w porównaniu z OCD, co było związane z różnicami IQ i mniejszą objętością wewnątrzczaszkową w porównaniu z pacjentami z ASD i OCD (Boedhoe i in., 2020). Funkcjonalna niedostateczna aktywność w prawej dolnej korze czołowej i zwojach podstawy mózgu podczas zadań kontroli poznawczej była specyficzna dla zaburzenia w stosunku do OCD u 1870 uczestników (Norman i in., 2016), podczas gdy dysfunkcja dolnej części czoła była specyficzna dla autyzmu u 3610 uczestników (Lukito i in., 2020).

73: Metaanaliza dziesięciu badań obrazowania tensora dyfuzji z udziałem 947 uczestników wykazała, że najbardziej spójne różnice w istocie białej między osobami z ADHD i bez ADHD były zlokalizowane w splenium ciała modzelowatego rozciągającego się do prawego cingulum, prawej warstwy strzałkowej i lewej tapetum [sorry, to dla mnie już za dużo, jak czyta to ktoś kto umie w anatomię mózgu, to jeśli są jakieś polskie określenia to chętnie je przyjmę xD], Sugeruje to problemy z połączeniami między obiema półkulami w tylnych obszarach uwagi ciemieniowo-skroniowej oraz w przednio-tylnych szlakach asocjacyjnych dalekiego zasięgu (łączących dolne obszary czołowe, skroniowe, ciemieniowe i potyliczne) zaangażowanych w uwagę i percepcję (Chen i in. , 2016).

74: Metaanaliza 21 funkcjonalnych badań MRI z udziałem 607 uczestników wykazała, że osoby z ADHD wykazywały spójną i powtarzalną niedostateczną aktywację w typowych obszarach kontroli hamowania, takich jak prawa dolna kora czołowa, dodatkowy obszar motoryczny i zwoje podstawy mózgu w porównaniu z osobami rozwijającymi się typowo (Hart i in., 2013). Wyniki dotyczące niedostatecznej aktywacji dolnej części kory czołowej zostały powtórzone w dwóch kolejnych metaanalizach fMRI dotyczących kontroli hamowania, obejmujących odpowiednio 33 zbiory danych/1161 uczestników i 42 zbiory danych/2005 uczestników (Lukito i in., 2020; Norman i in., 2016). Inna metaanaliza obejmująca 130 badań fMRI z udziałem 1914 uczestników nie wykazała zbieżności, z wyjątkiem nieprawidłowej funkcji w zwojach podstawy mózgu w neutralnych zadaniach fMRI i niedostatecznej funkcji dolnej części czoła tylko u mężczyzn (Samea i in., 2019).

75: Metaanaliza dziewięciu badań z udziałem ponad 1250 uczestników wykazała, że wzrost theta/beta na elektroencefalogramie nie może być uznany za wiarygodną miarę diagnostyczną dla ADHD, chociaż może mieć wartość prognostyczną u niektórych pacjentów (Arns i in., 2013).

76: Metaanaliza sześciu badań z udziałem 148 uczestników zbadała negatywność niedopasowania, która ocenia integralność słuchowej pamięci sensorycznej i mimowolne przełączanie uwagi. Stwierdzono, że dzieci z ADHD miały niewielkie lub umiarkowane zmniejszenie amplitudy negatywności niedopasowania w porównaniu ze zdrowymi osobami z grupy kontrolnej (Cheng i in., 2016).

77: Metaanalizy i przeglądy systematyczne wykazały, że leki stosowane w leczeniu ADHD nie są związane z obserwowanymi deficytami w strukturze mózgu (Hoogman i in., 2017, 2019; Lukito i in., 2020; Norman i in., 2016; Spencer i in., 2013), ale z poprawą funkcji mózgu, przede wszystkim w dolnych obszarach czołowych i prążkowiu (Hart i in., 2013; Lukito i in., 2020; Norman i in., 2016; Rubia i in., 2014; Spencer i in., 2013).

9. Jakie niepsychiatryczne problemy zdrowotne często występują u osób z ADHD?

Stosunkowo nowym obszarem badań nad ADHD jest sprawdzanie, jakie rodzaje problemów medycznych występują częściej niż się tego oczekuje wśród osób z ADHD. Czytając tę sekcję, proszę pamiętać, że nie wszystkie osoby z ADHD będą cierpieć na wszystkie lub nawet tylko jeden z tych problemów.

9.1. Otyłość

78: Szwedzkie krajowe badanie rejestrowe obejmujące ponad 2,5 miliona osób wykazało, że pacjenci z ADHD mieli trzykrotnie większe ryzyko otyłości w porównaniu z ich rodzeństwem i kuzynami bez ADHD. Stwierdzono również rodzinną koagregację ADHD i otyłości klinicznej, której siła różniła się bezpośrednio w zależności od stopnia pokrewieństwa genetycznego (Chen i in., 2018c).

79: Metaanaliza wykazała, że w porównaniu z osobami rozwijającymi się typowo, dzieci i młodzież z nieleczonym ADHD były o około 20% bardziej narażone na nadwagę lub otyłość (15 badań, ponad 400 000 uczestników), a dorośli z nieleczonym ADHD prawie o 50% bardziej narażeni na nadwagę lub otyłość (9 badań, ponad 45 000 uczestników) (Nigg i in., 2016). Metaanalizy dwunastu badań z udziałem ponad 180 000 uczestników wykazały, że osoby z nieleczonym ADHD były o około 40% bardziej narażone na otyłość, podczas gdy osoby przyjmujące leki były nie do odróżnienia od osób rozwijających się typowo (Cortese i in., 2016b).

9.2. Alergie i astma

80: Szwedzkie badanie rejestrów krajowych obejmujące ponad 1,5 miliona osób wykazało, że osoby z astmą były o 45% bardziej narażone na ADHD, nawet po uwzględnieniu odpowiednich zmiennych (Cortese i in., 2018b). Badanie kohortowe obejmujące prawie milion urodzeń z wykorzystaniem duńskich rejestrów krajowych wykazało, że dzieci urodzone przez matki chore na astmę były o 40% bardziej narażone na rozwój ADHD (Liu i in., 2019b).

81: W metaanalizie sześciu badań podłużnych z udziałem ponad 50 000 uczestników, osoby z astmą lub wypryskiem atopowym były o jedną trzecią bardziej narażone na ADHD niż osoby z grupy kontrolnej. Metaanaliza trzech badań z udziałem ponad 48 000 uczestników wykazała, że osoby z alergicznym nieżytem nosa były o około 50% bardziej narażone na ADHD (van der Schans i in., 2017).

9.3. Cukrzyca

82: Retrospektywna analiza ponad 650 000 dzieci i młodzieży w niemieckich bazach danych diagnoz i recept wykazała, że prawdopodobieństwo zdiagnozowania ADHD u dzieci z cukrzycą typu 1 (T1DM) było o 40% wyższe (Kapellen i in., 2016).

83: Niemieckie wieloośrodkowe badanie rejestrowe obejmujące ponad 56 000 dzieci i młodzieży wykazało, że osoby z ADHD i T1DM dwukrotnie częściej cierpiały na cukrzycową kwasicę ketonową w porównaniu z pacjentami z cukrzycą bez ADHD. Stwierdzono również znaczące różnice w HbA1c i podsumowano: "Pacjenci pediatryczni z ADHD i T1DM wykazywali słabą kontrolę metaboliczną w porównaniu z pacjentami z T1DM bez ADHD" (Hilgard i in., 2017).

84: W badaniu podłużnym wykorzystującym bazę danych Taiwan National Health Insurance Research Database wzięło udział ponad 35 000 pacjentów z ADHD i ponad 70 000 osób z grupy kontrolnej dopasowanej pod względem wieku i płci. Młodzież i młodzi dorośli z ADHD byli około trzy razy bardziej narażeni na rozwój cukrzycy typu 2 (Chen i in., 2018b).

85: Badanie kohortowe z wykorzystaniem wielu szwedzkich rejestrów krajowych obejmowało ponad 1,6 miliona dorosłych w wieku 50-64 lat. Częstość występowania cukrzycy typu 2 była o 70% wyższa wśród dorosłych z ADHD (Chen i in., 2018c).

86: Metaanaliza wykazała, że istniejąca wcześniej cukrzyca typu 1 u matki była związana z niewielkim zwiększonym ryzykiem wystąpienia ADHD u potomstwa (4 badania, ponad pięć milionów osób). Podobnie było w przypadku wcześniejszej cukrzycy typu 1 u ojca (3 badania, 4,7 miliona osób) i wcześniejszej cukrzycy typu 2 u matki (2 badania, 2,6 miliona osób) (Zeng i in., 2020). W szwedzkim badaniu przeanalizowano wszystkie 15 615 dzieci urodzonych po zdiagnozowaniu u ich rodziców cukrzycy typu 1. Po skontrolowaniu czynników zakłócających stwierdzono, że dzieci te miały o 30% większe szanse na zdiagnozowanie ADHD (Ji i in., 2018).

9.4. Inne zaburzenia somatyczne

87: Metaanaliza 18 badań z udziałem ponad 2500 dzieci i młodzieży wykazała umiarkowany związek między zaburzeniami oddychania podczas snu a ADHD (Sedky i in., 2014).

88: Metaanaliza snu u dorosłych z ADHD nie wykazała znaczących różnic w porównaniu z normalnie rozwijającymi się dorosłymi, mierzonymi za pomocą polisomnografii. W czterech badaniach z udziałem 178 uczestników latencja początku snu, stadium 1 snu, stadium 2 snu, sen wolnofalowy, REM i efektywność snu były porównywalne. To samo dotyczyło całkowitego czasu snu (3 badania, 130 osób) oraz latencji REM i wybudzenia po rozpoczęciu snu (3 badania, 121 osób). W przypadku pomiarów za pomocą aktygrafii nie stwierdzono znaczących różnic pod względem czasu spędzonego w łóżku i rzeczywistego czasu czuwania (3 badania, 159 osób) oraz prawdziwego snu (4 badania, 222 osoby). Jednak opóźnienie początku snu było znacznie większe u osób z ADHD, a wydajność snu była umiarkowanie niższa (4 badania, 222 osoby). Niemniej jednak subiektywne oceny osób z ADHD wskazywały na umiarkowanie większe trudności z zasypianiem (8 badań, ponad 1700 osób), umiarkowanie większą częstotliwość nocnych przebudzeń i umiarkowanie mniejsze prawdopodobieństwo bycia wypoczętym po przebudzeniu (5 badań, ponad 1100 osób) oraz umiarkowanie gorszą jakość snu (5 badań, ponad 800 osób) (Lugo i in., 2020).

89: W norweskim krajowym badaniu rejestrowym obejmującym ponad 1,2 miliona mężczyzn i ponad 1,2 miliona kobiet, mężczyźni z ADHD byli o 30% bardziej narażeni na zdiagnozowanie łuszczycy, a kobiety z ADHD o ponad 50% bardziej narażone na zdiagnozowanie łuszczycy niż normalnie rozwijające się osoby z grupy kontrolnej (Hegvik i in., 2018).

90: W ogólnokrajowym badaniu kohortowym populacji Tajwanu obejmującym ponad 8000 osób z ADHD i 32 000 dopasowanych osób z grupy kontrolnej zbadano powiązania z chorobami autoimmunologicznymi. Stwierdzono, że osoby z ADHD miały ponad dwukrotnie większą częstość występowania zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego i autoimmunologicznej choroby tarczycy oraz ponad 50% większe prawdopodobieństwo astmy, alergicznego nieżytu nosa i atopowego zapalenia skóry (Chen i in., 2017a).

91: Populacyjne badanie kohortowe obejmujące ponad 900 000 duńskich dzieci wykazało, że padaczka wiązała się z 2,7-krotnie zwiększonym ryzykiem wystąpienia ADHD (Bertelsen i in., 2016). Inne populacyjne badanie kohortowe, obejmujące ponad 12 000 Tajwańczyków, wykazało, że padaczka była związana z 2,5-krotnie zwiększonym ryzykiem wystąpienia ADHD. I odwrotnie, powiązane badanie kohortowe obejmujące ponad 18 000 Tajwańczyków wykazało, że ADHD było związane z czterokrotnym wzrostem epilepsji (Chou i in., 2013).

92: Ogólnokrajowe badanie rejestrowe obejmujące 1,9 miliona Szwedów wykazało, że osoby z padaczką były trzy i pół razy bardziej narażone na ADHD. Ryzyko wystąpienia ADHD było o 85% większe, jeśli matka danej osoby chorowała na padaczkę, o 50-60% większe, jeśli chorował ojciec, brat lub siostra, a o 15% większe w przypadku kuzynów. Genetyka wyjaśniała 40% wariancji, a niewspólne czynniki środowiskowe wyjaśniały kolejne 50% (Brikell i in., 2018).

93: W badaniu podłużnym wykorzystującym bazę danych Taiwan Health Insurance Research Database porównano prawie 18 000 nastolatków i młodych dorosłych z ADHD z ponad 70 000 osób kontrolnych dopasowanych pod względem wieku i płci. Osoby z ADHD były ponad trzykrotnie bardziej narażone na infekcje przenoszone drogą płciową, po uwzględnieniu danych demograficznych, innych zaburzeń psychicznych i leków na ADHD (Chen i in., 2018a).

94: Duńskie badanie kohortowe obejmujące 1,1 miliona osób wykazało, że hospitalizacja z powodu poważnych infekcji wiązała się z późniejszym podwojeniem wskaźnika diagnozy ADHD. Wśród osób leczonych środkami przeciwinfekcyjnymi ryzyko późniejszego rozpoznania ADHD zmniejszyło się o połowę (Kohler-Forsberg i in., 2019).

95: Badanie duńskiego rejestru krajowego obejmujące prawie milion osób wykazało, że dzieci z chorobą autoimmunologiczną były o 24% bardziej narażone na rozwój ADHD. Choroba autoimmunologiczna matki wiązała się z 12% większym prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD u potomstwa. Choroba autoimmunologiczna ojca nie była związana z żadnym znaczącym efektem (Nielsen i in., 2017).

96: Korzystając z ogólnokrajowego zbioru danych populacyjnych na Tajwanie, ponad 116 000 dzieci z ADHD porównano z taką samą liczbą losowo wybranych dzieci bez ADHD. Osoby z ADHD były znacznie bardziej narażone na znaczące nieprawidłowości oka: prawie 90% bardziej narażone na amblyopię ("leniwe oko"), ponad 80% bardziej narażone na astygmatyzm i dwukrotnie bardziej narażone na heterotropię, w której oczy rozchodzą się w spoczynku (Ho i in., 2020). W badaniu wykorzystującym tę samą bazę danych dopasowano 6817 młodych ludzi, u których zdiagnozowano niedowidzenie, do ponad 27 000 osób kontrolnych dopasowanych pod względem wieku i płci. Osoby z grupy z ambliopią miały 1,8 razy większe ryzyko rozwoju ADHD (Su i in., 2019).

97: W badaniu obejmującym ponad 2,5 miliona niemieckiej młodzieży, osoby z ADHD były dziewięciokrotnie bardziej narażone na zaburzenia metaboliczne, pięciokrotnie bardziej narażone na wirusowe zapalenie płuc, czterokrotnie bardziej narażone na zaburzenia białych krwinek, trzykrotnie bardziej narażone na niewydolność nerek, wysokie ciśnienie krwi lub otyłość, dwa i pół razy bardziej narażone na cukrzycę typu 2 lub migreny, dwukrotnie bardziej narażone na astmę lub atopowe zapalenie skóry i 50% bardziej narażone na jaskrę (Akmatov i in., 2019). Brazylijskie badanie populacyjne obejmujące 5671 dzieci wykazało, że osoby z migreną są około cztery razy bardziej narażone na ADHD (Arruda i in., 2020).

98: Badanie obejmujące ponad 59 000 chłopców ze zdiagnozowanym ADHD i ponad 52 000 zdrowych chłopców na Tajwanie wykazało, że ci z grupy ADHD byli dwukrotnie bardziej narażeni na rozwój dysfunkcji jąder (Wang i in., 2019).

99: W ogólnokrajowym populacyjnym badaniu kohortowym z wykorzystaniem szwedzkich rejestrów krajowych porównano ponad 19 000 dzieci z rozpoznaniem celiakii potwierdzonej biopsją z ponad 95 000 dopasowanych dzieci z grupy kontrolnej. Stwierdzono 29% zwiększone ryzyko wystąpienia ADHD u pacjentów z celiakią, które wzrosło do 39%, gdy ograniczono się do diagnoz ADHD u dorosłych. Jednak porównując 13 000 dzieci, u których zdiagnozowano celiakię, z ich 18 000 rodzeństwem bez celiakii, wzrosty stały się nieistotne, co sugeruje, że wzrosty te można było przede wszystkim przypisać czynnikom zakłócającym (Lebwohl i in., 2020).

100: W ogólnokrajowym szwedzkim badaniu z wykorzystaniem krajowych rejestrów przeanalizowano dokumentację medyczną wszystkich osób w wieku 18-64 lat, które mieszkały w Szwecji w 2013 roku i zidentyfikowano 41 840 osób, które zrealizowały co najmniej jedną receptę na leki na ADHD. Młodzi dorośli z ADHD byli czterokrotnie bardziej narażeni na współreceptę na leki somatyczne i piętnastokrotnie bardziej narażeni na współreceptę na leki psychotropowe niż normalnie rozwijające się osoby z grupy kontrolnej. W przypadku dorosłych w średnim wieku (30-49 lat) prawdopodobieństwo było odpowiednio sześcio- i 21-krotnie wyższe, a w przypadku starszych dorosłych - siedmio- i 18-krotnie wyższe. Leki na układ oddechowy (głównie na reakcje alergiczne i astmę) były najczęściej wydawane w celach somatycznych, następnie leki na przewód pokarmowy i metabolizm (najczęściej inhibitory pompy protonowej wskazane w przypadku wrzodów żołądka / dwunastnicy i choroby refluksowej przełyku), a następnie leki na układ sercowo-naczyniowy (głównie na nadciśnienie i arytmie) (Zhang i in., 2020a).

cdn